Nie ma jednego aktu prawnego, który regulowałaby całość zagadnień związanych z funkcjonowaniem organizacji pozarządowych. Oprócz podstaw „założycielskich”, opisanych niżej, ważne są małe fragmenty ustaw i rozporządzeń, które regulują różne aspekty, np. ustawa o podatku dochodowym – opisuje kwestię zwolnień podatkowych; ustawa o podatku VAT – zasady płacenia tego podatku; ustawa o finansach publicznych – niektóre szczegóły w realizacji projektów, dofinansowanych z publicznych pieniędzy; ustawa o prawie autorskim – zasady np. zawierania umów o dzieło z autorami projektów lub wykorzystania zdjęć, kodeks pracy – kwestie zatrudniania itd.
Na poziomie ogólnym, funkcjonowanie sektora pozarządowego opisują trzy ustawy
1. Prawo o stowarzyszeniach
Stowarzyszenia powinny zapoznać się z ustawą z 7 kwietnia 1989 Prawo o stowarzyszeniach. W akcie tym podkreślono, że stowarzyszenia są „narzędziem” do realizacji wolności obywatelskich: prawa do zrzeszania się oraz prawa do równego, bez względu na przekonania, czynnego uczestniczenia w życiu publicznym i prawa do wyrażania zróżnicowanych poglądów, a także realizacji indywidualnych zainteresowań. Ponadto ustawa ta opisuje zasady powoływania, funkcjonowania i zamykania stowarzyszeń.
Ważne zapisy tego aktu to m.in.:
- prawo do wypowiadania się w sprawach publicznych
- zdefiniowanie stowarzyszenia jako „dobrowolnego, samorządnego, trwałego zrzeszenia o celach niezarobkowych”
- wskazanie, że stowarzyszenie podlega obowiązkowi wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego (oprócz tzw. stowarzyszeń zwykłych)
- wskazanie, że stowarzyszenie opiera swoją działalność na pracy społecznej członków oraz danie mu prawa do zatrudniania pracowników (w tym członków stowarzyszenia) do prowadzenia spraw stowarzyszenia
- zasada, że stowarzyszenie jest zakładane przez 7 osób, które uchwalają statut i wybierają zarząd , komisję rewizyjną i jeśli chcą komitet założycielski
- określenie obowiązkowej zawartości statutu
- wskazanie, że najwyższą władzą stowarzyszenia jest walne zgromadzenie członków
- nałożenie obowiązku posiadania kontroli wewnętrznej (zazwyczaj tzw. komisji rewizyjnej) i zarządu
- prawo stowarzyszeń do zbierania składek członkowskich, korzystania z darowizn, spadków, dochodów własnych, zbiórek publicznych, a także do otrzymywania dotacji i do prowadzenia działalności gospodarczej
- prawo do zakładania związku stowarzyszeń (przez co najmniej trzy stowarzyszenia), którego członkiem mogą być także inne osoby prawne
- prawo do rozwiązania lub zlikwidowania stowarzyszenia w określonych warunkach
- prawo do zakładania stowarzyszeń zwykłych, które nie podlegają rejestracji w Krajowym Rejestrze Sądowym. 20 maja 2016 roku weszły w życie przepisy, które znacznie poszerzają możliwość działania, stowarzyszeń zwykłych.
2. Ustawa o fundacjach
Fundacje powinny zapoznać się z ustawą z 6 kwietnia 1984 o fundacjach. Opisuje ona zasady powoływania i funkcjonowania oraz zamykania fundacji, a także wskazuje cele, dla których fundacje mogą być powoływane. Cele te powinny być zgodne z podstawowymi interesami Rzeczypospolitej Polskiej. Ponadto powinny być społecznie lub gospodarczo użyteczne (w szczególności chodzi tu o: ochronę zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, oświatę i wychowanie, kulturę i sztukę, opiekę i pomoc społeczną, ochronę środowiska oraz opiekę nad zabytkami).
Ważne zapisy tego aktu to m.in.:
- wskazanie roli fundatora, który w tzw. oświadczeniu woli o ustanowieniu fundacji (w formie aktu notarialnego) opisuje cel fundacji oraz jej składniki majątkowe (np. pieniądze lub nieruchomości), a także ustala statut.
- prawo fundacji do prowadzenia działalności gospodarczej (w takich fundacjach fundusz założycielski powinien wynosić minimum 1000 złotych)
- obowiązek zarejestrowania fundacji w Krajowym Rejestrze Sądowym
- wskazanie, że pracami fundacji kieruje zarząd
- obowiązek składania co rok sprawozdań ze swojej działalności odpowiedniemu ministrowi, wybranemu ze względu na główne cele fundacji (wzór sprawozdania określa rozporządzenie z 8 maja 2001 w sprawie ramowego zakresu sprawozdania z działalności fundacji).
- obowiązek podania tego sprawozdania do publicznej wiadomości
- prawo do zlikwidowania fundacji na określonych warunkach oraz określenie warunków powołania zarządcy przymusowego
3. Ustawa o pożytku publicznym
Zarówno stowarzyszenia, jak i fundacje podlegają ustawie z 24 kwietnia 2003 o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, w skrócie określanej jako „ustawa o pożytku”. Bywa ona nazywana konstytucją III sektora, gdyż wprowadziła podstawowe definicje: organizacji pozarządowej i wolontariatu. Określono w niej również zasady współpracy z administracją publiczną i wprowadzono pojęcie pożytku publicznego.
Ważne zapisy tego aktu to m.in.:
- definicja organizacji pozarządowej, którymi (w uproszczeniu) są podmioty niepubliczne i niedziałające w celu osiągnięcia zysku, w tym stowarzyszenia i fundacje
- definicja działalności pożytku publicznego, którą jest działalność społecznie użyteczna, prowadzona przez organizacje pozarządowe w sferze zadań publicznych określonych w ustawie
- katalog 34 zadań publicznych (tzw. sfer pożytku publicznego), których realizację samorządy mogę przekazywać organizacjom pozarządowym
- wskazanie, że administracja publiczna współpracuje w zakresie tych zadań publicznych z organizacjami pozarządowymi w różnych formach, w tym zlecania zadań (głównie poprzez konkursy dotacyjne) oraz konsultacje aktów prawnych, a także możliwość udzielania pożyczek, poręczeń i gwarancji organizacjom pozarządowym
- obowiązek uchwalania programu współpracy między samorządem a organizacjami pozarządowymi, w którym opisane są lokalne zasady współpracy
- możliwość uchwalania programu współpracy między organem rządowym a organizacjami pozarządowymi
- wprowadzenie pojęcia działalności odpłatnej i nieodpłatnej pożytku publicznego
- określenie warunków, których niespełnienie sprawia, że działalność odpłatna staje się działalnością gospodarczą
- wprowadzenie mechanizmu inicjatywy lokalnej, za pomocą której mieszkańcy (jako grupa nieformalna lub organizacja pozarządowa) mogą wystąpić do władz z propozycją wspólnego wykonania jakiegoś zadania (co może polegać na tym, że np. władze finansują farby i pędzle, a mieszkańcy społecznie malują ławki)
- wprowadzenie pojęcia organizacji pożytku publicznego (OPP), określenie jej obowiązków i przywilejów, w tym możliwości ubiegania się o 1% podatku dochodowego od osób prywatnych
- opisanie funkcjonowania rad działalności pożytku publicznego (na poziomie gminy, powiatu, województwa oraz kraju) – ciała konsultacyjnego, w którym uczestniczą organizacje pozarządowe oraz przedstawiciele administracji publicznej
- wprowadzenie pojęcia wolontariusza, czyli osoby, która bezpłatnie wykonuje „pracę” (która nie jest „pracą” w sensie prawnym; w ustawie określonej słowem „świadczenia”) dla organizacji pozarządowej lub administracji publicznej, zgodnie z określonymi zasadami, a także wyjaśnienie, że członek stowarzyszenia, wykonujący społecznie swe działania, również jest wolontariuszem.